THINK TANK

Latin as the language of the elite still present in European culture today.
The legacy of the Roman Empire is the foundation of European cultural identity, and Latin centuries ago transcended the boundaries of time and space in our world and became a cultural vehicle and the language of the elite.
While in the past efforts were made to use Latin to symbolically emphasise the bond with the legacy of ancient Rome (for example by formulating the mottoes of the families in Latin on the coat of arms), today the use of Latin maxims and their careful citation (in their original wording) is an expression of the search for a simple, clear and just law that has proven its worth over the centuries.
Latin maxims are also proving inspiring to prominent architects today.
Marek Budzyński, professor at the Faculty of Architecture of the Warsaw University of Technology, when designing (together with a team of 21 cooperating architects) the current Supreme Court building at Plac Krasińskich 2/4/6 in Warsaw, decorated its façade with eighty-six Latin maxims on seventy-six columns adorning the building:

1. Qui munus publice mandatum accepta pecunia reperunt, crimine repetundarum postulantur (D.48.11.9) – Dopuszcza się zdzierstwa ten, kto, sprawując funkcję publiczną, przyjmuje pieniądze od zainteresowanych Whoever, in the exercise of a public function, accepts money from those concerned, commits a rip-off
2. Minime sunt mutanda, quae interpretationem certam semper habuerunt (D.1.3.23) – Jak najmniej należy zmieniać to, co zawsze miało jednoznaczną interpretację As little as possible should be done to change what has always had a clear interpretation
3. Qui non facit quod facere debet, videtur facere adversus ea, quia non facit (D.50.17.23) – Jeżeli ktoś nie czyni tego, co czynić powinien, uważa się, że czyni przeciwnie, ponieważ nie czyni If someone does not do what he should do, he is considered to be doing the opposite, because he is not doing
4. Ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis, dispositio (ad D.9.2.32 pr) – W takich samych okolicznościach należy stosować te same rozwiązania prawne The same legal arrangements should be applied in the same circumstances
5. Ius publicum privatorum pactis mutari non potest (D.2.14.38) – Prawo publiczne nie może być zmieniane umowami [osób] prywatnych. Public law cannot be altered by individuals’ contracts.
6. Non ex regula ius sumatur, sed ex iure quod est regula fiat (D.50.17.1) – Reguły nie tworzą prawa, lecz się z niego wywodzą Rules do not create the law, but derive from it
7. In legibus magis simplicitas quam difficultas placet (I.2.23.7) – W prawie podoba się bardziej prostota niż zawiłość In law, simplicity is appreciated more than complexity
8. Optima est legum interpres consuetudo (D.1.3.37) – Zwyczaj jest najlepszą wykładnią prawa Custom is the best interpreter of laws
9. Ius civile vigilantibus scriptum est (D.48.8.24) – Prawo cywilne jest tworzone dla osób starannych Civil law is written for the vigilant
10. Leges ab omnibus intellegi debent (C.1.14.9) – Ustawy powinny być zrozumiałe dla wszystkich Laws should be understandable to all
11. Scire leges non hoc est verba earum tenere, sed vim ac potestatem (D.1.3.17) – Znać prawa to nie znaczy trzymać się słów ustawy, ale jej treści i mocy działania To know the laws is not to observe their mere words, but their force and power
12. Placuit in omnibus rebus praecipuam esse iustitiae aequitatisque quam stricti iuris rationem (C.3.1.8) – We wszystkich sprawach powinna mieć pierwszeństwo zasada sprawiedliwości i słuszności nad zasadą ścisłego prawa. In all cases, the principle of justice and equity should take precedence over the principle of strict law.
13. Non omnis vox iudicis iudicati continet auctoritatem (C.7.45.7 pr.) – Nie każda wypowiedź sędziego ma moc wyroku Not every statement by a judge has the force of a judgment
14. Advocatorum error litigatoribus non noceat (C.2.9.3 pr.) – Błąd adwokatów niech nie szkodzi stronom Let the attorneys’ error not harm the parties
15. Incivile est nisi tota lege perspecta una aliqua particula eius proposita iudicare vel respondere (D.1.3.24) – Nieprawidłowe jest wydawanie wyroku lub opinii prawnej bez uwzględnienia całości ustawy, na podstawie jednego jej fragmentu. It is improper, without looking at the whole of a law, to give judgment or advice, upon a view of any one clause of it
16. Iura non in singulas personas, sed generaliter constituuntur (D.1.3.8) – Prawa są stanowione nie ze względu na konkretne osoby, lecz dla wszystkich. The laws are established not for individuals, but for the general good.
17. Omnis definitio in iure civili periculosa est: parum est enim, ut non subverti potest (D.50.17.202) – Wszelka definicja w prawie cywilnym jest niebezpieczna, ponieważ rzadko się zdarza, by nie można było jej podważyć Any definition in civil law is dangerous because it is rare that it cannot be challenged
18. Satius enim esse impunitum relinqui facinus nicentis quam innocentem damnari (D.48.19.5 pr.) – Lepiej pozostawić bezkarnym występek złoczyńcy, niż skazać niewinnego Better it is unpunished to leave a deed harmful, than innocent [person] to be condemned
19. Nullus videtur dolo facere, qui iure suo utitur (D.50.17.55) – Uważa się, że nie działa podstępnie ten[,] kto korzysta ze swego prawa One is not to be esteemed a wrong-doer who avails himself of his legal rights
20. Nemo enim in persequendo deteriorem causam, sed meliorem facit (D.50.17.87) – Dochodzenie sprawy przed sądem nie może pogorszyć, lecz jedynie polepszyć sytuację powoda. The investigation conducted before the court can not worsen the situation but only improve it.
21. Iuris prudentia est divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia (D.1.1.10.2) – Nauka prawa jest znajomością spraw boskich i ludzkich oraz wiedzą o tym[,] co sprawiedliwe, a co niesprawiedliwe. Discretion in the application of justice is an awareness of divine and human matters, the knowledge of the just and the unjust.
22. Dolum malum facit qui ex aliena iactura lucrum quaerit (D.14.3.17.4) – Działa podstępnie, kto próbuje osiągnąć zysk z cudzego niepowodzenia. One acts deceitfully who tries to profit from another’s failure.
23. Is damnum dat, qui iubet dare (D.50.17.169) – Ten wyrządza szkodę, kto rozkazuje ją czynić One causes harm who orders it to be done
24. Nam hoc natura aequum est neminem cum alterius detrimento fieri locupletiorem (D.12.6.14) – Słuszne jest, aby nikt nie wzbogacał się z cudzej straty It is equitable by nature that no-one should be enriched at another’s expense
25. Nulla pactione effici potest, ne dolus praestetur (D.2.14.27.3) – Umową nie można wyłączyć odpowiedzialności za podstęp By no agreement can it be provided that fraud shall not be accounted for
26. Reformatio in peius iudici appellato non licet (D.49.1.1 pr) – Sędziemu apelacyjnemu nie wolno zmieniać wyroku na niekorzyść „odwołującego się” An appellate judge is not allowed to change a judgment to the detriment of an appellant
27. Nemo auditur propriam turpitudinem allegans (ad C.7.8.5) – Powołujący się na własny występek nie będzie wysłuchany No one shall be heard, who invokes his own guilt
28. Cogitationis poenam nemo patitur (D.48.19.18) – Nikogo nie karze się za jego myśli Nobody endures punishment for thought
29. Dolus non praesumitur (D.22.3.18.1) – Złego zamiaru nie domniemuje się Malicious intent shall not be presumed
30. Iustitias vestras iudicabo (napis na ścianie trybunałów w dawnej Polsce) – Osądzę waszą sprawiedliwość I will judge your justice
31. Neminem captivabimus nisi iure victum (na podstawie przywilejów Władysława Jagiełły z lat 1430-33) – Nikogo nie uwięzimy, o ile nie zostanie pokonany prawem We shall not arrest anyone without a court verdict
32. Cessante ratione legis, cessat ipsa lex (ad D.35.1.72.6) – Gdy ustaje przyczyna obowiązywania ustawy, traci moc sama ustawa When the reason for a law ceases, the law itself ceases
33. Cum in verbis nulla ambiguitas est, non debet admitti voluntatis quaestio (D.32.25.1) – Gdy w słowach nie ma żadnej dwuznaczności, nie należy podnosić kwestii woli When there is no ambiguity in the words, the question of will should not be raised
34. Male nostro iure uti non debemus (Gaius 1.53) – Nie powinniśmy źle korzystać [z przysługującego] nam prawa We ought not to make bad use of our right
35. Ius est ars boni et aequi (D.1.1.1 pr.) – Prawo jest umiejętnością stosowania tego, co dobre i słuszne The law is the art of goodness and equity
36. Non exemplis, sed legibus iudicandum est (C.7.45.13) – Należy orzekać na podstawie ustaw, a nie naśladować wcześniejsze rozstrzygnięcia. It should be judged not from the facts but by the laws.
37. Nulla poena sine lege (D.50.16.131.1) – Nie ma kary bez [stosownego przepisu] ustawy No crime without law
38. Quod ad ius naturalre attinet, omnes homines aequales sunt (D.50.17.32) – Zgodnie z prawem naturalnym wszyscy ludzie są równi According to natural law, all human beings are equal
39. Delicta parentium liberis non nocent (ad C.6.7.2 pr) – Czyny niedozwolone rodziców nie obciążają dzieci Parents’ tortious acts do not burden children
40. Nulla iniuria est, quae in volentem fiat (D.47.10.1.5) – Nie wyrządza się krzywdy chcącemu To a willing person, injury is not done
41. Dura lex, sed lex (ad D.40.9.12.1) – Twarde prawo, ale prawo The law is harsh but it is the law
42. Quod omnes similiter tangit, ab omnibus comprobetur (C.5.59.5.2) – Co wszystkich jednakowo dotyczy, winno być przez wszystkich zatwierdzone What applies to all equally should be approved by all
43. Summum ius summa iniuria (Cicero, de off. 1.33) – Najwyższe prawo [bywa] najwyższym bezprawiem Rigorous law is often rigorous injustice
44. Alienus dolus nocere alteri non debet (D.44.4.11 pr.) – Nikogo nie powinien obciążać cudzy podstęp No one should be burdened by another’s deception
45. Res iudicata pro veritate accipitur (D.50.17.207) – Rozstrzygnięcie sądowe przyjmuje się za prawdziwe A point judicially decided is taken to be correct
46. Legem brevem esse oportet (Seneca, ep. 94.38) – Ustawa powinna być zwięzła The law should be concise
47. In omnibus quidem, maxime tamen in iure aequitas spectanda sit (D.50.17.90) – We wszystkim, szczególnie jednak w prawie, należy mieć na względzie [zasady] słuszności In all matters indeed, but especially in matters of right, equity should be regarded
48. Vanae voces populi non sunt audiendae (C.9.47.12) – Nie należy dawać posłuchu czczym głosom tłumu Do not give heed to the venerable voices of the crowd
49. Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi (D.1.1.10 pr.) – Sprawiedliwość jest niezmienną i trwałą wolą zagwarantowania każdemu jego prawa Justice is the constant and perpetual wish of giving to each one their right
50. Non omne quod licet honestum est (D.50.17.144 pr.) – Nie wszystko, co dozwolone[,] jest uczciwe Not all that is permitted is honorable
51. Leges bonae ex malis moribus procreantur (Macrobius sat. 3.17.10) – Dobre ustawy rodzą się ze złych obyczajów Good laws grow out of evil acts
52. Quid est enim civitas nisi iuris societas civium (Cicero, de re publ. 1.49) – Czym jest bowiem państwo, jeśli nie opartym na prawie związkiem obywateli After all, what is a state if not a law-based association of citizens
53. Legem bonam a mala nulla alia nisi naturae norma dividere possumus (Cicero, de leg. 1.44) – Dobre prawo od złego możemy odróżnić miarą prawa natury We can distinguish good law from bad law by no other means than the law of nature
54. Vim vi repellere licet (D.43.16.1.27) – Siłę wolno odeprzeć siłą It is permitted to repel force with force
55. Silent leges inter arma (Cicero, pro Mil. 4.11) – Milkną prawa w szczęku broni Among arms, laws are silent
56. Onus est honos qui sustinet rem publicam (Varro, de I.I.5.73) – Obowiązek jest zaszczytem utrzymującym Rzeczpospolitą Duty is an honour maintaining the Republic
57. Libertas inaestimabilis res est (D.50.17.106) – Wolność jest rzeczą bezcenną Liberty is a thing beyond all price
58. Cedant arma togae (Cicero, de off.1.77) – Niech oręż ustąpi przed togą Let military power be subject to civil authority
59. Salus populi suprema lex esto (Cicero, de leg. 3.8) – Dobro Rzeczypospolitej niechaj będzie najwyższym prawem The safety of the people should be the supreme law
60. Hominum causa omne ius constitutum sit (D.1.5.2) – Wszelkie prawo winno być stanowione ze względu na człowieka (Every) law has been created for the sake of human
61. Pacta sunt servanda (ad D.2.14.7.7) – Umów należy dotrzymywać Agreements must be kept
62. Nostrum est iudicare secundum allegata et probata (ad D.1.18.6.1) – Powinniśmy sądzić zgodnie z przedłożonymi i pewnymi [dowodami] We should judge according to the submitted and certain [evidence]
63. Lex retro non agit (ad C.1.14.7) – Ustawa nie działa wstecz The law is not retroactive
64. Quod initio vitiosum est, non potest tractu temporis convalescere (D.50.17.29) – To[,] co od początku jest wadliwe, nie może być uzdrowione przez „sam” upływ czasu That which is void from the beginning cannot become valid by lapse of time
65. In testamentis plenius voluntates testantium interpretamur (D.50.17.12) – Wykładnia testamentów opiera się na wnikliwym badaniu woli testatorów The interpretation of wills is based on a careful examination of the wills of the testators
66. Nemo est iudex in propria causa (ad C.3.5.1) – Nikt nie może być sędzią we własnej sprawie No-one is judge in his own cause
67. Nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse habet (D.50.17.54) – Nie można przenieść na drugiego więcej praw, niż ma się samemu. No one can give what they do not have
68. In dubio pro reo (ad D.50.17.125) – W razie wątpliwości [należy rozstrzygać] na korzyść pozwanego [When] in doubt, rule for the accused
69. Secundum naturam est commoda cuiusque rei eum sequi, quem sequuntur incommoda (D.50.17.10) – Naturalne jest, aby ten czerpał korzyści z rzeczy, kto ponosi związane z nią ciężary It is according to nature that one who has the benefit of the thing should have the burden.
70. Ambulatoria est voluntas defuncti usque ad vitae supremum exitum (D.34.4.4) – Wola spadkodawcy może być zmieniona aż do ostatniego tchnienia The will of a deceased person is ambulatory until the last moment of life
71. Ne quis absens puniatur (D.48.17.1 pr) – Nieobecny niech nie będzie karany Absent shall not be punished
72. Reus excipiendo fit actor (D.44.1.1) – Pozwany w zakresie zarzutu procesowego staje się powodem The defendant in objecting becomes the plaintiff
73. Libera matrimonia esse antiquitus placuit (C.8.38.2) – Z dawna już postanowiono, że małżeństwa są wolne It has long been decided that marriages are free
74. Ne eat iudex ultra petita partium (ad D.10.3.18) – Niech nie wychodzi sędzia ponad żądania stron Let the judge not go beyond the demands of the parties
75. Nullus idoneus testis in re sua intellegitur (D.22.5.10) – Nikt nie może być wiarygodnym świadkiem we własnej sprawie No person is understood to be a competent witness in his own cause
76. Venire contra factum proprium nemini licet (ad D.1.7.25) – Nie wolno występować przeciwko temu, co wynika z własnych czynów No one can come against their own acts
77. Prior tempore potior iure (C.8.17.3) – Pierwszy w czasie[,] lepszy w prawie First in time, greater in right
78. Sententia facit ius inter partes (ad D.5.2.17.1) – Wyrok tworzy prawo między stronami Judgment creates a right between the parties
79. Ei incumbit probatio qui dicit non qui negat (D.22.3.2) – Ciężar dowodu spoczywa na tym, kto twierdzi, a nie na tym[,] kto przeczy The burden of proof lies upon the person who affirms but not who denies
80. Bis de eadem re ne sit actio (ad Gaium 4.107) – Nie można procesować się dwa razy o to samo You can’t litigate twice over the same thing
81. Actor rei forum sequitur (C.3.19.3) – Powód idzie do sądu (właściwego dla) pozwanego The plaintiff must follow the forum of the thing in dispute.
82. Impossibilium nulla obligatio est (D.50.17.185) – Nie ma zobowiązania, gdy [świadczenie] jest niemożliwe The impossible is no legal obligation
83. Si in ius vocat, ito (Ustawa XII tablic) – Kto został wezwany przed sąd, niech się stawi Whoever has been summoned before the court should appear
84. Ignorantia iuris nocet, ignorantia facti non nocet (ad D.22.6.9 pr) – Nieznajomość prawa szkodzi, nieznajomość faktu nie szkodzi. Ignorance of the law is harmful, but not ignorance of the facts.
85. Lex posterior derogat legi priori (ad D.1.4.4) – Ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą A later law repeals an earlier (law)
86. Favorabiliores rei potius quam actores habentur (D.50.17.125) – Korzystniejszą [sytuację procesową] mają pozwani niż powodowie The condition of the defendant must be favored, rather than that of the plaintiff

Other important maxims:

1. Sensum, non verba spectamus.  Patrzymy na sens a nie na słowa.
2. Venire contra factum proprium. Obstacle preventing a party from relying on facts
3. Suaviter in modo fortiter in re. Łagodny w zachowaniu, zdecydowany w działaniu
4. Cui bono? Na czyją korzyść?